Ανάμεσα  στα τεκμήρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που ξεχωρίζουν για το ιδεολογικό τους βάρος και τη βιβλιογραφική τους σπανιότητα. συγκαταλέγεται ένα μικρό βιβλίο σε σχήμα quarto, το οποίο περιλαμβάνει τρεις θεολογικές πραγματείες — τυπωμένες ανώνυμα, χωρίς ένδειξη τόπου ή χρονολογίας έκδοσης. Το βιβλίο εκδόθηκε από τον Νικόδημο Μεταξά (1585 – περ. 1646), μοναχό από την Κεφαλονιά και έναν από τους πρώτους Ορθοδόξους τυπογράφους, και τυπώθηκε στο Λονδίνο γύρω στο 1625–1626 από τον William Jones. Το αντίτυπο της Γενναδείου, που διατηρεί την αυθεντική περγαμηνή βιβλιοδεσία του, αποτελεί όχι μόνο χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτισμικής αντίληψης της Ορθοδοξίας του 17ου αιώνα, αλλά και υλικό τεκμήριο μίας από τις πρώτες χρήσεις της τυπογραφίας στην υπηρεσία της ορθόδοξης ταυτότητας και αντιπαράθεσης στην Ανατολική Μεσόγειο.

Στην καρδιά αυτής της εκδοτικής πρωτοβουλίας βρισκόταν ο Κύριλλος Λούκαρις (1572–1638), ο μεταρρυθμιστής Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και πρώην Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Ο Λούκαρις θεωρούσε την τυπογραφία ως απαραίτητο εργαλείο για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης επιρροής των Ιησουιτών και των εκδοτικών προσπαθειών του λατινικού καθολικισμού στην περιοχή. Για τον σκοπό αυτό, ανέθεσε στον Μεταξά την απόκτηση τεχνογνωσίας, εξοπλισμού και ελληνικών στοιχείων τυπογραφίας στο εξωτερικό.

Ο Μεταξάς έφθασε στο Λονδίνο γύρω στο 1620 και, κατά τη διαμονή του στην Αγγλία, επιμελήθηκε την εκτύπωση θεολογικών έργων. Ανάμεσά τους βρίσκονται τρία θεολογικά ελληνικά κείμενα — ένα επιμελώς επιλεγμένο σύνολο που υπερασπίζεται τις ορθόδοξες διδασκαλίες και απαντά σε λατινικά δόγματα. Αν και η έκδοση δεν φέρει τόπο ή χρονολογία, ο Émile Legrand την αποδίδει στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1627· όμως, σύμφωνα με την εγγραφή του English Short Title Catalogue (ESTC, αριθ. S123274), ο τόμος τυπώθηκε στο Λονδίνο: «[London: by W. Jones [?] for Nikodēmos Metaxas, 1625 or 1626]».

  1. Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Λόγοι ἀποδεικτικοὶ δύο
  2. Γεωργίου Σχολαρίου Τὸ Σύνταγμα: ἐπιγραφόμενον Ὀρθοδόξου Καταφύγιον
  3. Μαξίμου Μαργουνίου Διάλογος. Τὰ πρόσωπα, Γραικὸς καὶ Λατίνος

Η έκδοση δεν φέρει τόπο ή ημερομηνία, ωστόσο η τυπογραφική ανάλυση και τα αρχειακά τεκμήρια την τοποθετούν με βεβαιότητα στο Λονδίνο. Ένα ιδιαίτερο τυπογραφικό σήμα — μία άγκυρα μέσα σε φύλλωμα με το λατινικό ρητό Floreat in aeternum (McKerrow 423) —στη σελίδα τίτλου είναι γνωστό από μεταγενέστερα έργα του William Jones, όπως το Epitome Lexici Hebraici, Syriaci (Λονδίνο, 1635). Όπως έχει τεκμηριωθεί, το σήμα αυτό και άλλα τυπογραφικά χαρακτηριστικά επιβεβαιώνουν την εκτύπωση από τον Jones (θ. 1643), για λογαριασμό του Μεταξά (βλ. Roberts 1967 και Layton 1967).

                                                                                                                                  

Τον Ιούνιο του 1627, ο Μεταξάς απέπλευσε από την Αγγλία με προορισμό την Κωνσταντινούπολη, μεταφέροντας το πιεστήριο, ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία και κιβώτια βιβλίων με το πλοίο Royal Defence. Στο λιμάνι τον υποδέχθηκε ο Κύριλλος Λούκαρις με άλλους Ορθοδόξους ιεράρχες. Με την υποστήριξη του Άγγλου πρέσβη Sir Thomas Roe, ο Μεταξάς επιχείρησε να ιδρύσει το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που λειτούργησε για λίγο σε ενοικιασμένη οικία στο Πέρα. Αν και συχνά θεωρείται ότι τύπωσε και άλλα έργα στην Κωνσταντινούπολη — κάτι που δεν έχει επιβεβαιωθεί — η έκδοση της Γενναδείου έχει τυπωθεί στο Λονδίνο, γεγονός που συγχέεται σε παλαιότερες βιβλιογραφίες.

Το αντίτυπο της Γενναδείου έχει ιδιαίτερη σημασία. Διατηρημένο σε εξαιρετική κατάσταση και πλήρες, φέρει πεντασέλιδη αφιερωματική επιστολή προς τους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων, καθώς και φύλλο διορθώσεων (errata) — στοιχείο σπάνιο και πολύτιμο για την πρώιμη ελληνική τυπογραφία. Τα κείμενα πραγματεύονται σημαντικά δογματικά ζητήματα όπως το Filioque, την αυθεντία των Οικουμενικών Συνόδων και την Ορθόδοξη θεώρηση του Σταυρού, σε άμεση αντιπαράθεση με τις λατινικές θεολογικές διατυπώσεις. Στο τέλος, στον κολοφώνα ο συγγραφέας παρουσιάζει τον εαυτό του ταπεινά ως «τὸν ἐλάχιστον τῶν δούλων τῆς ἐκκλησίας, πιστὸν καὶ ἀληθινὸν».

Τον Ιανουάριο του 1628, το νέο τυπογραφείο της Κωνσταντινούπολης έκλεισε από τις Οθωμανικές αρχές, πιθανώς κατόπιν πίεσης Ιησουιτών και Γαλλοκαθολικών κύκλων. Ο Μεταξάς και οι συνεργάτες του συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν, αν και η διπλωματική παρέμβαση εξασφάλισε την απελευθέρωσή τους. Η επαναλειτουργία του πιεστηρίου δεν επιτράπηκε. Αργότερα την ίδια χρονιά, ο Μεταξάς επέστρεψε στα Ιόνια Νησιά, όπου διορίστηκε Αρχιεπίσκοπος Κεφαλονιάς, Ζακύνθου και Ιθάκης. Αν και λέγεται ότι μετέφερε το πιεστήριο μαζί του, δεν καταγράφεται άλλη τυπογραφική του δραστηριότητα.

Η εκτύπωση αυτών των κειμένων αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της ελληνικής και ορθόδοξης τυπογραφίας. Το αντίτυπο της Γενναδείου είναι μοναδικό: σε αντίθεση με το άλλο γνωστό αντίτυπο στο οποίο αναφέρεται ο Legrand (πρώην ιδιοκτησία του πρίγκιπα Μαυροκορδάτου), δεν φέρει σημαντικό τυπογραφικό σφάλμα και επιδεικνύει μεγαλύτερη επιμέλεια.

Σήμερα, αυτή η σπάνια έκδοση — τυπωμένη στο Λονδίνο αλλά προορισμένη για ορθόδοξο ελληνικό αναγνωστικό κοινό — μαρτυρεί ένα καθοριστικό επεισόδιο στην αξιοποίηση της τυπογραφίας ως μέσου ομολογιακής υπεράσπισης, μεταρρυθμιστικής πρόθεσης και πνευματικής διεκδίκησης. Ενσαρκώνει το όραμα του Κυρίλλου Λούκαρι και την επιμονή του Νικόδημου Μεταξά να θέσουν τον τυπωμένο λόγο στον πυρήνα της ορθόδοξης απάντησης στη λατινική θεολογική και πολιτική επιρροή στον πρώιμο 17ο αιώνα.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

  • Augliera, Antonio. Libri, politica, religione nel Levante del Seicento: la tipografia di Nicodemo Metaxàs. Βενετία: Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini, 1996.
  • English Short Title Catalogue (ESTC), αρ. S123274.
  • Grammatikos, Dimitrios. Leben und Werk von Nikodemos II Metaxas. Μάιντς: Akademie der Wissenschaften und der Literatur, 1988.
  • Layton, Evro. «Nikodemos Metaxas, the First Greek Printer in the Eastern World.» Harvard Library Bulletin 15, αρ. 2 (1967): 140–168.
  • Legrand, Émile. Bibliographie hellénique du XVIIe siècle, τ. 17, αρ. 167. Παρίσι: E. Leroux, 1900.
  • Olar, Ovidiu. La boutique de Théophile: les relations du patriarche de Constantinople Kyrillos Loukaris (1570–1638) avec la Réforme. Παρίσι: EHESS, Centre d'études byzantines, néo-helléniques et sud-est européennes, 2019 (Autour de Byzance, 6).
  • Pektaş, Nil. «The Beginnings of Printing in the Ottoman Capital: Book Production and Circulation in Early Modern Istanbul.» Osmanlı Bilimi Araştırmaları 16, αρ. 2 (2015): 3–32.
  • Pektaş, Nil. The First Greek Printing Press in Constantinople (1625–1628). Διδακτορική διατριβή, Royal Holloway, University of London, 2014.
  • Roberts, R. J. «The Greek Press at Constantinople.» The Library, 5η σειρά, 22 (1967): [13]–43.
  • Τσακίρης, Βασίλειος. «Ο ρόλος του τυπογραφείου του Λούκαρι στην ίδρυση του ελληνικού τυπογραφείου της Propaganda Fide.» Ὁ Ἐρανιστής 27 (2009): 147–174